Verlengd tot 29-10-2023 op locaties Odapark en Oorlogsbegraafplaats Ysselsteyn

We staan op een kruispunt als mensheid; welke wereld willen we de komende generaties nalaten? In alle dilemma’s, stress en onenigheid die de keuze voor de toekomst met zich meebrengt is het paradoxaal genoeg vooral de tijd achter ons die in het middelpunt van de belangstelling staat: het verleden wordt van alle kanten aangevallen, verdedigd, veroverd, herontdekt, ontkend, gedekoloniseerd, ontmanteld, begraven, herdacht en opgepoetst.

Dat het verleden zich moeilijk laat verklaren met simpele tegenstellingen als goed en fout, lijkt daarbij een doorn in het oog van alle kampen: de winnaars zijn niet altijd de goeden, de verliezers niet perse fout. De lijnen tussen goed en kwaad tonen zich vaag, onduidelijk en wispelturig. Daders en slachtoffers vind je aan beide kanten, dikwijls verenigd in één en dezelfde persoon.

Duitse Oorlogsbegraafplaats Ysselsteyn, Odapark en Venrays Museum willen middels een tentoonstelling het schemergebied van het verleden erkennen en verkennen. Met video-installaties, audio-ervaringen, tekeningen en sculpturen tonen we perspectieven van internationale kunstenaars uit Turkije, Oekraïne, Frankrijk, Verenigde Staten en Duitsland, gekoppeld aan verhalen uit de directe omgeving.

Locaties: Odapark centrum voor hedendaagse kunst, Duitse Oorlogsbegraafplaats Ysselsteyn, Venrays Museum.

Mede mogelijk gemaakt door: Mondriaan Fonds, ZABAWAS, Provincie Limburg, Gemeente Venray, Het Prins Bernhard Cultuurfonds en Fonds 21.

Eeltje de Vries

Voor het Venrays Museum maakt gastconservator en vormgever Erik van Maarschalkerwaard een tentoonstelling over het leven en werk van kunstenaar Eeltje de Vries. Als een ‘bombardement van verbeelding’ worden meer dan veertig werken van zijn hand gepresenteerd in een speciale installatie. In een tijdlijn van zijn leven, zijn werk en de weerslag van de oorlog op zijn artistieke werk volg je de Vries door de jaren heen. . Onder andere worden zijn huwelijk met de uit het Duitse Goch afkomstige Maria Niessen, zijn vriendschap met de Duitse kunstenaar Bruno Beye, zijn relatie met Duitsland en zijn psychiatrische ziekte belicht. De tijdlijn laat ook memorabele momenten in de Venrayse, Nederlandse, Duitse en Europese geschiedenis zien. De schoonheid van het leven maar ook de donkere kanten die de schoonheid overschaduwen komen hierin naar voren. Wat doet oorlog met een mens? Hoe houden we oorlogen in herinnering? Hoe gedenken we de offers die zijn gebracht voor de vrede? Wat als kunst en cultuur worden ingezet om een politieke ideologie uit te dragen? Wat is de rol van kunst en cultuur in oorlogstijd? Wat doen de ervaringen van een oorlog met de inspiratie van een kunstenaar?

Over Eeltje de Vries
Eeltje (een Friese jongensnaam) wordt geboren in Amsterdam in 1906 en overleed in Venray in 1985. De kunstenaar de Vries ging aan het eind van de jaren dertig op de fiets naar Keulen, Duitsland. Hij vindt er werk als decorschilder en ontmoet er de vrouw van zijn leven, Marie Niessen. Ze trouwen in Keulen in 1938, maar hun geluk duurt niet lang en de oorlog verandert hun leven fundamenteel. Na vele omzwervingen waarvan niet alle details bekend zijn, komt Eeltje uiteindelijk terecht in Magdeburg, hij wordt gedwongen te werk gesteld in een wapenfabriek. Magdeburg werd, als stad met veel munitiefabrieken, een van de zwaarst gebombardeerde steden van Duitsland tijdens de oorlog. Gigantische vuurzeeën verwoesten de stad, op 11 september 1943 wordt ook de fabriek waar Eeltje werkt zwaar getroffen door een bombardement; bijna al het personeel van de inkoopafdeling komt om het leven. Na de oorlog blijft De Vries in Duitsland en pakt zijn werk als kunstenaar weer op. In Magdeburg is hij een bekend schilder, lid van de ‘KunstKammer’, en neemt hij deel aan verschillende exposities. In recensies uit die tijd leest men over “een gevoelige, gesloten en tobbende man, die zijn wisselende stemmingen in zijn werk krachtig verbeeldt.”

De omstandigheden voor zijn gemoedsrust worden na enkele jaren weer zwaarder. In 1953 breken er rellen en stakingen uit. Stalin is gestorven en veel inwoners van de DDR verlangen naar meer vrijheid. Met Russische tanks en veel politiegeweld wordt deze beweging een halt toe geroepen. Eeltje de Vries kan het geestelijk niet meer bolwerken en hij besluit om samen met zijn vrouw naar Nederland te gaan. Na enkele omzwervingen komen ze in 1957 in Venray. Hier zou hij zijn gemoedsrust hervinden, maar er zijn regelmatig psychische inzinkingen. Hij wordt een aantal keer opgenomen in psychiatrische kliniek Sint Servatius. Hij tekent, schildert, schrijft en vindt inspiratie in wetenschap, religie en kunst. Eind jaren zestig, begin jaren zeventig exposeerde hij verschillende keren zijn werk in en buiten Venray. Naar aanleiding van een tentoonstelling in 1965 verschijnt een interview in het Dagblad van Noord-Limburg waarin hij vertelt over zijn leven in Duitsland. ”Ik ben nooit communist geweest, ook geen nazi” zegt hij; “ik was alleen maar een onafhankelijk kunstenaar”. Zijn kunst uit de laatste jaren van zijn leven laat zien dat ‘onafhankelijk’ niet betekende dat hij de gebeurtenissen los kon laten. Tekeningen van zonnige landschappen worden afgewisseld met brandende steden; bloemstillevens worden doorgekrast met ruïnes van huizen.

Levensvlucht
Het leven is vluchtig en niets is voor eeuwig. Op dit gegeven baseerde Rosa Poels de choreografie van Levensvlucht, een audiovisuele productie van Henk van IJzendoorn op de muzikale compositie Eeltje van Hans Lenssen. Het stuk werd uitgevoerd door dansschool Dizzy Dance uit Venray. Levensvlucht is als onderdeel van de expositie In de Schaduw van de Tijd te zien in het Venrays Museum. De productie is mede mogelijk gemaakt door Cultura Venray.

Laura Jatkowski

Grafmonumenten horen bij de oudste bouwwerken die wij als mensheid maken. Monumenten in steen, hout of aarde die soms duizenden jaren later nog herkenbaar zijn in het landschap. In hun monumentale schaal (denk piramides) lijken ze soms dicht bij de belofte van het eeuwige leven na de dood te komen. Maar zelfs de bouwwerken in de hardste steen verliezen langzaam hun vorm; druppel voor druppel spoelen ze weg. Hun oorspronkelijke betekenis en gebruik erodeert nog veel sneller; namen en gebeurtenissen zijn vaak vergeten in enkele generaties. 

Tegenwoordig blijven grafstenen vaak maar 35 à 40 jaar staan, daarna wordt het graf geruimd om plek te maken. Laura Jatkowski (DE, 1991) ontfermde zich over enkele van deze afgedankte stenen en boorde uiterst secuur alle letters uit de steen. De steen, ontdaan van naam, data en andere informatie, is niet langer gekoppeld aan één individu en de bijbehorende herinneringen. Bevrijd van persoonlijke kenmerken worden de grafstenen een universelere uiting van herinneren en herdenken, waarbij de gaten ruimte geven en ieders eigen herinneringen. De berg stenen letters op de grond, in een bonte verzameling van typografie, lijken helemaal losgeweekt van hun oorspronkelijke functie. Ze liggen te wachten als letters in oude letterdoos of drukpers; klaar om nieuwe verhalen mee te schrijven. 

Charlotte Lagro

Fête de la Gestapo

Een man met een zwarte puntbaard en vrolijke roze hartjes oorbellen die droomt van een eenhoorn. Op het eerste gezicht lijkt het een vrolijke kindertekening, maar de zwart-witfoto die de ondergrond vormt voor deze tekening, is een archieffoto van gevangen Gestapo-agenten. Zij zitten opgesloten in de Citadel van Luik, na de bevrijding van 1944. Het is dezelfde plek waar de Gestapo tijdens de oorlog verzetsmensen ondervroeg en martelde. In de bijbehorende video (Elise et Clementine) oefenen twee meisjes aan de rand van diezelfde Citadel op een ukelele met het zingen van liedjes. Hier werden ooit verzetsstrijders geëxecuteerd; nu zingen de meisjes over een slapende leeuw; hun gezang wordt overstemd door passerende treinen.

Er zijn nauwelijks nog mensen die directe herinneringen hebben aan de Tweede Wereldoorlog; voor jongere generaties zijn de gebeurtenissen vaak ver weg en abstract; foto’s van oorlogsmisdadigers worden dan ‘gewoon’ oude foto’s, een beladen locatie een plek waar twee vriendinnen op een zonnige dag muziek maken. Charlotte Lagro (Maastricht, 1989) laat met deze werken zien dat alleen het verwijzen naar situaties van vroeger niet volstaat om jonge generaties te betrekken. Evenmin om de jeugd te verwijten vrijheid niet op waarde te schatten of onwetend te zijn over het verleden. Men kan jongeren niet verwijten later te zijn geboren dan jezelf. Herinneringen, zowel goed als kwaad, zullen uiteindelijk altijd vervagen.

Deniz Aktaş

Shifting Horizons / Floating Pieces

Uiterst verfijnd en precies tekent Deniz Aktaş (Turkije, 1987) taferelen van grote wanorde. Je ziet de sporen die stedelijke transformatie, evacuatie, geweld en sociale conflicten achterlaten op de straten en stenen van zijn geboortestad Diyarbakır, in het oosten van Turkije. De trauma’s in de geschiedenis van de stad worden onder zijn secure hand abstract en universeel. Het zwart-wit van inkt en papier; de specifieke uitsnedes van landschappen of de ‘zwevende’ scènes zorgen ervoor dat het gevoel van tijd en plek vervaagd. Je ziet duidelijk overblijfselen van iets ernstigs; een ramp of een oorlog; het zou gisteren kunnen zijn; of honderd jaar geleden; in Turkije of Syrië, maar net zo goed in West-Europa na WOII. De grote afwezige in bijna al Aktaş’ tekeningen is de mens, zijn daden worden zichtbaar in dit gefragmenteerde zwart-wit doolhof van vernietiging en verval.

Sky Syzygy

Talking Points (Joint Chiefs of Staff)

De hoorzittingen in de Amerikaanse senaat worden live uitgezonden, uitzendingen die uren, soms dagenlang kunnen duren. Anders dan in de samenvatting die op het nieuws of internet beland, vallen in een live verhoor vaak stiltes: de spreker aarzelt, zoekt in zijn papieren naar de juiste pagina, of neemt een slokje water. In de hoorzitting naar seksueel misbruik in het Amerikaanse leger moest de complete defensietop zich verantwoorden in de Senaat. Sky Syzygy monteerde haar film met alleen de fragmenten waarin het stil was in de zaal. Wat overblijft is een zaal vol zwijgende officiers en politici, even intrigerend als angstaanjagend. Met deze film maakt Sky voelbaar wat vaak verloren gaat in het politieke theater: iedereen weet wat er aan de hand is, maar niemand hier gaat de verantwoordelijkheid nemen. Een “politiek stil leven”, zo noemt Sky Syzygy deze film zelf.

Sky Syzygy (1981, VS) behaalde een MFA aan The New School, een graad in natuurkunde aan Harvard en trad meer dan tien jaar op als danser in de VS en daarbuiten. Ze is data-analist aan de Brooklyn Academy of Music en trainer voor raciale rechtvaardigheid bij Race Forward. Haar video’s en installaties zijn tentoongesteld in groepstentoonstellingen en festivals in Noord-Amerika, Europa en Australië.

Robert Fillou

COMMEMOR

In 1970 opende de Franse Fluxus kunstenaar Robert Filliou een tentoonstelling in de net geopende Neue Galerie in Aachen, dicht bij het drielandenpunt. COMMEMOR was de titel, als een oervorm van het Franse commémorer (herdenken).1 De opening bestond niet uit de klassieke vernissage, maar uit drie persconferenties verdeeld over drie landen, in Aachen, Liège en Maastricht. Filliou deed tijdens deze conferenties een prikkelend voorstel aan de aanwezige politici en bezoekers: Wat als de landen die betrokken waren geweest bij de Tweede Wereldoorlog hun oorlogsmonumenten zouden afstaan aan hun buren en een buitenlands monument zouden adopteren? Hij pleitte voor de oprichting van het ‘Gemengd Committee ter uitwisseling van Oorlogsmonumenten’. Zijn pleidooi: ‘De Tweede Wereldoorlog is nooit beëindigd. Zeker, het vechten, het moorden en het onzinnig verspillen van levens stopte in 1945, maar de haat woekert voort en zal generaties overstijgen. Ieder zwelgt in zijn eigen verdriet, herinnert zijn eigen helden en koestert heimelijk wraakgevoelens. De oorlog zal pas afgelopen zijn, als wij besluiten om gezamenlijk het verleden te herdenken, in plaats van ieder voor zich. De landen van Europa werken aan een gezamenlijke economische toekomst, maar herdenken hun verleden als vijanden. Het is tijd dat ze niet alleen vrede sluiten in de echte wereld, maar ook in hun herinneringen.’ Een gezamenlijke nieuwe toekomst betekende volgens Filliou dat het verleden niet met rust gelaten kon worden. Vanuit alle drie de landen kreeg Filliou in verschillende bewoordingen te verstaan dat zijn oproep te vroeg kwam. Men dacht dat de maatschappij er nog niet klaar voor was.

Anna Zvyagintseva

Sustainable Costume for an Invader

Op 24 februari 2022 lanceerde Rusland een frontale oorlog tegen Oekraïne. Dit veranderde onherroepelijk het werk en leven van Anna Zvyagintseva (Oekraïne, 1986), zoals het al het andere in Oekraïne en Europa heeft veranderd. Dit werk, ontstaan kort na de invasie, is gebaseerd op een video-opname van een Oekraïense vrouw die tegen een Russische soldaat schreeuwt: "Jullie kwamen hier met wapens! Stop op zijn minst zaadjes in je zakken zodat er zonnebloemen groeien als je op ons land sterft!" De suggestie dat een soldaat op zijn best meststof is voor planten is in deze oorlog wreed genoeg waarheid; Russische doden worden door hun leger en masse achtergelaten op het slagveld; waarbij het vaak juist de Oekraïners zijn die de taak op zich nemen om de ongewenste indringers met respect te begraven. 

On 24 February 2022, Russia launched a frontal war against Ukraine. This irrevocably changed the work and life of Anna Zvyagintseva (Ukraine, 1986), as it changed everything else in Ukraine and Europe. This work, created shortly after the invasion, is based on a video recording of a Ukrainian woman shouting at a Russian soldier: "You came here with weapons! At least put seeds in your pockets so that sunflowers will grow when you die on our land!" The suggestion that a soldier is, at best, manure for plants is cruelly true in this war; Russian casualties are left en masse on the battlefield by their army; where it is often the Ukrainians who take on the task of respectfully burying the unwanted invaders.

Strijbos & Van Rijswijk

Panorama Ysselsteyn

Een duizelingwekkend aantal kruisen met witte letters, voor iedere gesneuvelde één. Dagelijks om 13:00u en 16.00u bedekken klanken de begraafplaats. Deze fascinerende klankbeleving, via geluidsinstallaties verspreid over het veld, haalt de bezoeker uit de dagelijkse realiteit op Ysselsteyn. Hiermee schept componistenduo Strijbos & Van Rijswijk een moment waarin de bezoeker haar relatie met de geschiedenis kan herdenken, bevragen en herinterpreteren en meer nog, kan nadenken over hoe de toekomst opgebouwd kan worden. Op 13, 14, 27 en 28 oktober zijn er bij zonsondergang een aantal live uitvoeringen van Panorama Ysselsteyn, uitgevoerd door operazangeressen. Check website www.joc-ysselsteyn.eu/nl voor tickets.

Cmunz

In 2017 besloten cmunz artists (kunstenaar Christine Munz & filosoof Franz Geraerdts) om COMMEMOR van Filliou nieuw leven in te blazen. Ze vroegen zich af of het mogelijk zou zijn om in 2018, bij de 100ste herdenking van WOI, de regeringen van Nederland, België en Duitsland mee te krijgen met dit plan. 1970 bleek voor velen nog te vroeg, zou de tijd er bijna vijftig jaar later wel rijp voor zijn, of waren we al te laat? Want ondanks de slogan ‘no more war’ die in de 20ste eeuw veelvuldig werd gebezigd, volgden er nog vele oorlogen en slachtoffers over de hele wereld.

Het plan van cmunz artists voorzag daarom niet alleen in de oorspronkelijke uitwisseling van oorlogsmonumenten tussen de betrokken landen, maar ook in de uitvoering het Requiem for a Future War door een aantal militaire kapellen, ter herdenking van de vele oorlogsslachtoffers die er ondanks ‘no more war’ nog elke dag vallen. In deze tentoonstelling tonen ze hun plannen voor Monument for a Future War en nieuw werk dat ingaat op de huidige oorlog in Europa, de inval van Rusland in Oekraïne.